بیماری تریستزای مرکبات و نحوه مبارزه با آن

محمد رضا زرهون
11 فروردین, 1398
بدون دیدگاه
3 دقیقه زمان مطالعه

تریستزای مرکبات از نظر اقتصادی مهم ترین بیماری ویروسی مرکبات در جهان است. این بیماری تاکنون در کشورهای مختلف به ویژه آرژانتین، برزیل، اسرائیل، پرو، ایالات متحد؛ امریکا، اسپانیا و ونزوئلا موجب انهدام با بی حاصل شدن میلیونها درخت مركبانی شده است که روی پایه نارنج پیوند زده شده بودند. مرکبات کشورهای دیگری که در آنجا هنوز از پایه نارنج استفاده می کنند نیز در معرض تهدید این بیماری هستند. این موضوع به ویژه در کشورهایی که عامل مؤثر انتقال ویروس عامل بیماری یعنی شته قهوه ای مرکبات (Toxoptera citricida) در آن مناطق شیوع دارد صادق است.

بیماری تریستزا

در سال ۱۳۴۷ با ورود ۴۰٫۰۰۰ اصله نهال نارنگی انشو از ژاپن وارد ایران شد. نهالهای مذکور در باغی نزدیک ساری کشت شدند. پایه این نهالها نارنج سه برگچه ای (Citrus trifoliata) بود که در برابر این بیماری متحمل است. این درختان از خود لسانه ای از بیماری نشان نمی دادند،

اما بعد معلوم شد که همگی آلوده به ویروس ریستزای مرکبات (CTV) بوده اند. از وجود این بیماری در ایران قبل از تاریخ مذکور اطلاع موثقی در دست نیست. با وجود این نشانه های زوال (که می تواند بر اثر CTV باشد از سالها قبل از آن تاریخ در مرکبات ایران وجود داشته است. تریستزای مرکبات بیشتر در نواحی مرکبات خیز با آب و هوای خنک اهمیت دارد و در مناطق خیلی گرم مهم نیست

بررسیهای انجام شده در ایران نشان می دهند که این بیماری از کانون اصلی آن یعنی باغهای مهدشت ساری به بعضی از مناطق دیگر استان مازندران به طور طبیعی منتقل شده است. همچنین فرض بر این بود که این بیماری به علت آب و هوای گرم، در جنوب ایران وجود ندارد، اما مطالعات شفیعی و ایزدپناه (۱۳۷۵) مؤيده أنند که تریستزا در استان فارس و بوشهر روی نارنگی انشو، نارنگی محلی، نارنگی خاری (کینو)، لیمو شیرین، پرتقال و لیمو آب شیوع دارد.

تریستزای مرکبات

نشانه های بیماری و میزبانها

1. زردی در نهالهای بذری:

هر گاه بعضی از جدایه های CTV به ارقام معینی از گونه های مرکبات مانند نارنج، گریپ فروت و لیمو آب مایه زنی شوند، سبزردی و کمرشدی شدید در آنها پدیدار می شودچند هفته پس از پیوند زدن نهالهای ليموآب با پیوندک مبتلا به تریستزا، قسمتهایی از رگبرگهای برگهای جوان روشنمی شوند (vein clearing). به دنبال روشن شدن رگبرگها ساقه آبله ای نیز ممکن است و بروز کند.

۲. زوال درختان مرکبات پیوند شده روی پایه نارنج:

هر گاه پیوندکهای پرتقال، گریپ فروت یا تانجرین آلوده به بعضی از سویه های CTV به پایه های نارنج پیوند شوند، نهالهای ایجاد شده کم رشد و سبز رد میشوند و در بیشتر موارد از بین می روند. علت زوال درختان آلوده، اثر مخرب ویروس روی آوندهای آبکشی پایه نارنج، درست زیر محل اتصال پایه و پیوندک است. زوال ممکن است در خلال دوره ای چند ساله روی دهد (زوال تدریجی)،

یا خیلی سریع (زوال سریع) باشد. درختان مبتلا به زوال تدریجی معمولا در بالای محل پیوند بر آمادگی دارند و مبتلا به ساقه آبله ای از نوع لانه زنبوری در محل پایه نارنج هستند (عکس ۶-۱۹). درختانی که دچار زوال سریع هستند، نشانه های لانه زنبوری در آنها دیده نمی شود، ولی ممکن است در زیر پوست آنها نوعی خط قهوه ای در محل اتصال پایه و پیوندک به وجود آید که با کندن پوست درخت، قابل دیدن است.

٣. ساقه آبله ای در لیمو آب، گریپ فروت و پرتقال:

درختانی که به CTV شديدا آلوده باشند دچار کم رشدی می شوند و حالت درختچه ای پیدا می کنند. برگها سبز رد و سرشاخه های آنها شکننده می شوند، به طوری که با خم کردن آنها به آسانی می شکنند. هر گاه پوست این نوع سرشاخه ها برداشته شود،

حفره های کشیده در چوب آنها دیده می شود در آلودگی درختان با سویه های شدیدتر ویروس، حفره ها ریزتر و با انگوم همراهند. بروز ساقه آبلهای شدید موجب کاهش کمیت و کیفیت میوه میشود. . لیموی رانگپور و راف لمون ارقام متحمل به CTV شناخته شده اند،

ولی اگر این پایه ها با بعضی از جدایه های CTV مایه زنی شوند، نشانه های ساقه آبله ای در آنها بروز می کند. بررسیهای رحیمیان (۱۳۷۳) نشان می دهند که نژادهای زردی نهال، ساقه آبله ای و تریستزای CTV در شمال ایران وجود دارند و سویه های تریستزا و ساقه آبلهای غالب هستند.

عامل بیماری

CTV عضو گروه کلستروویروس است. پیکره های ویروس رشته هایی خمش پذیر به ابعاد تقریبی ۲۰۰۰× ۱۱ نانومتر هستند و ژنوم ویروس آر. آن. ای(RNA) تک لای مثبت و یک بخشی است (شکل ۶-۴). جدایه T36 که مولد زوال در فلوریداست ۱۹۲۹۶ نوکلئوتید شامل ۱۲ چارچوب ژنی (ORF) را کد می کند.

چرخه بیماری و اپیدمیولوژی

تریستزای مرکبات به راحتی با پیوند منتقل می شود مشروط به اینکه بافتهای آبکشی همراه پیونا۔ ک باشند. و اوند ابکشی پیوندک با آوند آبکشی گیاه گیرنده تماس پیدا کند. جوانه ها، قبلعاتی از پوست، و بافت برگ به عنوان منبع ویروس مورد استفاده قرار گرفته اند.

انتقال تریستزای مرکبات به باغهای جدید از راه تکثیر و جابه جایی نهالهای آلوده امکان پذیر است و و جابه جایی آن به مکانهای دوردست و بین کشورها از طریق انتقال پیونا کهای آلوده میسر است. .
شته هایی که می توانند CTV را به روش نیمه پایا انتقال دهند عبارتند از: شته استوایی مرکبات T . aurantii ،  Toxoptera citricida و شته پنبه (Aphis gossypii). شته های حامل ویروس توانایی انتقال ویروس به گیاهان سالم را پس از ۲۴ ساعت یا بیشتر از دست می دهند. در مقایسه مستقیم، کارایی شته استوایی مرکبات از کارایی شته پنبه بیشتر است، ولی هر جا بیماری به حالت همه گیری بروز کرده است، تنها شته پنبه مشاهده شده است.

در ایران انتقال طبیعی ویروس تریستزای مرکبات با شته پنبه به اثبات رسیده است. در انتقال طبیعی این ویروس با شته، عوامل متعددی تأثیر دارند. دمای ملایم در بهار و پاییز موجب گسترش شته ها روی جستهای جدید و غلظت زیاد ویروس می شود. عواملی همچون آبیاری و کوددهی که در ایجاد و رشد اندامهای جدید در درخت مؤثرند، فرصتهای مناسبی برای انتقال به وجود می آورند.

مبارزه

راهبرد مبارزه با CTV به چگونگی شيوع و شدت سویه های آن در منطقه بستگی دارد. به طور کلی اقدامهای زیر در کنترل تريستزای مرکبات مؤثرند:

1.اعمال مقررات قرنطینه ای و استفاده از پایه و پیوندک سالم:

در مناطقی که این بیماری شیوع ندارد باید با استفاده از مقررات قرنطینه ای، اندامهای گیاهی سالم و اجرای برنامه های گواهی بهداشتی از ورود و شیوع بیماری جلوگیری شود. اجرای مقررات قرنطینه ای از ورود CTV جلوگیری می کند؛ برنامه های استفاده از اندامهای گیاهی سالم موجب می شوند تا اندامهای سالم و عاری از ویروس در اختیار تهیه کنندگان نهال قرار گیرند؛ و برنامه های گواهی بهداشتی، مکانیسمی را فراهم می سازند تا نهالها و اندامهای تکثیری سالم و با کیفیت بالا از نظر باغبانی در اختیار باغداران قرار گیرند.

اولین قدمی که باید در جهت کنترل تریستزا برداشته شود، انتخاب پایه و پیوندک عاری از ویروس است. قبل از تهیه پیوندک لازم است از عاری بودن درختان مادری اطمینان حاصل شود. این عمل را می توان با پیوند زدن روی میزبانان معرف ویروس (مثل لیموآب) و یا با آزمایشهای حساس سرولوژیکی انجام داد.

در صورت مشکوک بودن می توان درختان مادری یا نهالها را با عمل دما درمانی (thennotherapy) عاری از ویروس نمود. چنانچه نهال لیمو آب مدت ۴ هفته در دمای ۳۸ تا ۴۰ درجه سانتی گراد قرار گیرد، عاری از CTV می شود. کشت بافت و پیوند نوک شاخه ( shoot – tip grafting in vitro) در بعضی از کشورها مثل اسپانیا به صورت یک روش متداول تولید نهال مادری عاری از ویروس در آمده است.

۲. استفاده از ترکیب مناسب پایه و پیوند:

همان طور که قبلا نوشته شد بعضی از پایه ها مانند نارنج، لیمو شیرین و Citrus macrophylla در برابر تریستزای مرکبات حساسند و در مناطقی که این بیماری شیوع دارد نباید از آنها استفاده شود. پایه همسانهای نارنج سه برگچه ای به تریستزا مقاوم است.

۳. ریشه کنی درختان بیمار:

در بعضی از شرایط، انتقال طبیعی CTV از درختی به درخت دیگر به کندی صورت می گیرد. مثلا در سیسیل پس از چند سال که از ورود چند اصله نارنگی انشو مبتلا به تریستیزا می گذرد، انتقال طبیعی توسط شته های موجود در آن منطقه مشاهده نگردیده است.

همچنین در کالیفرنیا شته سبز پنبه به عنوان یک ناقل ضعیف برای ویروس تریستیزا محسوب می شد. در چنین شرایطی ریشه کنی درختان مبتلا برای جلوگیری از پیشرفت بیماری در منطقه توصیه می شود. باید دانست که قابلیت انتقال ویروس با شته ها، یک امر ثابت و بدون تغییر نیست، چنانکه در چند سال اخیر در کالیفرنیا شته سبز پنبه به عنوان یک عامل مؤثر در انتشار ویروس تریستزا در آمده است

۴. مبارزه با ناقلها:

مبارزه با شته های ناقل CTV در باغهای مرکبات عملی نیست، ولی در خزانه ها امکان پذیر است. این کار با سمپاشیهای مکرر عليه شته ها و یا اقداماتی جهت دور کردن آنها از خزانه مرکبات صورت می گیرد. در مورد اخیر پوشاندن زمین بین ردیفهای نهالها با پوسته های برنج مؤثر تشخیص داده شده است.

۵. پیش ایمن سازی:

از آنجا که وجود نژادهای خفیف ویروس در گیاه مانع از آلودگی به نژادهای شدید می شود، بعضی از کارشناسان بر آن شدند تا برای کنترل تریستزا، درختان را از ابتدا به نژادهای خفیف CTV آلوده نمایند. طبق گزارشهای موجود، این عمل در استرالیا و هندوستان موفقیت آمیز بوده است