شناسایی بیماری انگومک مركبات و مبارزه با آن

انگومک مركبات که «پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه مرکبات» و «گموز مرکبات» هم نامیده می شود، انتشار جهانی دارد. انگومک مرکبات در مناطق مرکبات کاری ایران در استانهای مازندران، فارس، کرمان، هرمزگان، کهلیلویه و بویر احمد، و خوزستان گزارش شده است.

این بیماری بیشتر در خزانه ها و باغهای مرکبات قدیمی که درختان آنها روی پایه پرتقال یا لیمو پیوند شده اند، خسارت وارد می سازد. بررسیهای اکبر پور و بنی هاشمی نشان دادند که در جهرم ۱۰ درصد خاکهای خزانه های مرکبات به بیمارگرهای مومن مركبات آلوده هستند و حداقل خسارت این بیماری در باغهای مرکبات ۵ درصد تعداد درختان است

نشانه های بیماری

علایم بیماری انگومک مركبات بیشتر روی طوقه و تنه، ریشه و گاهی میوه و برگ پدیدار می شوند

الف) پوسیدگی طوقه و تنه:

این نشانه در بخش طوقه و بن تنه درخت و اگر پایه درختان مرکبات در برابر بیماری مقاوم باشد روی قسمت پیوندی درخت از پایه به بالا بروز می کند. لایه زاینده و بافتهای پوست داخلی قسمتهای عفونی آسیب می بینند و رنگ آن قسمتها متمایل به قهوه ای می شود، ولی پوست خارجی دوام می آورد. با پیشرفت عفونت، در این قسمت شکافهای کوچکی ایجاد شده، انگوم فراوان از شکافها خارج و سرانجام پوست منهدم می شود.

انگوم خارج شده در آب انحلال پذیر است و در مناطق نیمه گرمسیری بعد از بارانهای شدید از بین می رود، ولی انگوم در شرایط آب و هوایی خشک روی تنه درخت باقی می ماند. چنانچه بخشهای عفونی پیرامون تنه درخت گسترش یابند و لایه زاینده از بین برود، درخت بیمار به آهستگی از پای در می آید. درختانی که پوسیدگی، بخشی از تنه آنها را فرا می گیرد و آلودگی آنها شدید است، برگهایشان به رنگ سبز کم رنگ با رگبرگهای زرد در می آیند. چنین درختانی دچار برگ ریزی و سر خشکیدگی سرشاخه ها شده، جستهای ضعیفی تولید می کنند.

اگر گسترش لکه ها متوقف شود و یا قارچ بمیرد، منطقه آلوده تنه با بافت پینهای احاطه شده، کم کم التیام می یابد. پوسیدگی به سرعت گرداگرد بن تنه نهالها در خزانه و درختان جوان را که قطر تنه آنها کم است فرا گرفته، موجب انهدام آنها می شود.

ب) پوسیدگی ریشه:

گونه های مختلف phytophthora بیشتر باعث فساد ریشه های رشته ای می شوند. ابتدا پوست ریشه های عفونی نرم شده، رنگش تغییر کرده، آبگز شده، به آسانی کنده می شود و فقط مغز نخی شکل (بافتهای آوندی) به رنگ سفید باقی می ماند. پوسیدگی ریشه های نخی به ویژه در نهالها و پایه های حساس و خاکهای آلوده خزانه ها یا در درختان جوانی که در خاک آلوده کشت شوند، شديد است. پوسیدگی ریشه در درختان بارور پیوند شده روی پایه حساس نیز رخ میدهد.

ج) پوسیدگی میوه:

آلودگی میوه به گونه های مختلف phytophthora باعث بروز پوسیدگی قهوه ای می شود. رنگ قسمت آلوده میوه، قهوه ای روشن و بافت آن چرمی می شود (عکس ۶-۵). در ایران اغلب، میوه هایی که در سطح زمین باغ یا در نزدیکی آن قرار دارند آلوده می شوند.

عوامل بیماری

شایع ترین و گسترده ترین عوامل انگومک مركبات در باغهای مرکبات جهان دو گونه قارچ از جنس phytophthora به نامهای P . nicotianae و P . citrophthora هستند. گونه P. nicotianae بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری و گرم تر جهان شیوع دارد. در ایران عوامل انگومک مرکبات در استانهای فارس، کرمان و هرمزگان هر دو گونه مذکور و در استان کهکیلویه و بویراحمد فقط گونه P . nicotianae گزارش شده است. اسپورانژهای P . citrophthora پایدار و ۱ تا ۲ برجستگی (پاپیل) دارند. این گونه، تولید اسپور نمی کند.

برای رشد اندام رویشی این گونه دمای کمینه، بهینه و بیشینه به ترتیب ۵، ۲۵ تا ۲۸ و ۳۵ درجه سانتی گراد است. اسپورانژهای P . nicotianae پایدارند، بیشتر یک برجستگی و به ندرت دو برجستگی دارند. این گونه در حضور تیپ جنسی سازگار (A1 یا A2) أسپور تشکیل میدهد. دمای کمینه، بهینه و بیشینه به ترتیب ۵، ۳۰ تا ۳۳، و ۳۷ درجه سانتی گراد است

چرخه بیماری و اپیدمیولوژی

گونه های phytophthora معمولا در باغهای مرکبات سرتا سر جهان وجود دارند. از این رو در بیشتر موارد انگومک مرکبات نوعی بیماری بومی (اندمیک) به شمار می رود. جمعیت قارچ در خاک از راه آلودگی بی دربی ریشه های مویی تداوم می یابد.

قارچ در شرایط مساعد از نظر درجه حرارت و در رطوبت بالا، اسپورانژهایی تولید می کند که زئوسپورهای متحرک خودشان را در خاک رها می سازند و این زئوسپورها در بخشی از طول ریشه های جدید به کمک موادی که به طور طبیعی از این قسمت ریشه ها به خارج میتراوند، جذب می شوند. زئوسپورها به محض تماس با ریشه، کیستی شده، جوانه می زنند و ریشه را آلوده می کنند. اگر قارچ از نوک موی ریشه وارد آن شود، ممکن است آلودگی در داخل پوست پیشروی کند.

چرخه بیماری

در این حالت ریشچه به طور کامل می پوسد. تا زمانی که شرایط مساعد و بافت حساس در اختیار قارچ باشد این چرخه تکرار می شود. گونه های phytophthora بیشتر دوره های نامساعد را در بقایای ریشه می گذرانند، پوست پوسیده ریشه درخت بیمار جدا می شود و قارچ در آن کلامیدسپور تولید می کند که می تواند مدت زیادی در خاک باقی بماند.

زمانی که شرایط مساعد فراهم شود، کلامیدسپور جوانه کت و سرانجام اسپورانژ و زئوسپور تولید می کند یا مستقیما میسلیوم تشکیل میدهد. و همه گونه های فیتو فتورا می توانند به صورت میسلیوم یا اسپورانژهای دارای دیواره حیم و یا به صورت کلامیدسپور در ریشه های زنده باقی بمانند.

پوسیدگی طوقه و تنه هنگامی رخ می دهد که زنوسپورها یا دیگر اندامهای قارچ به فسا بالاتر از سطح زمین انتشار یابند. در شرایط مناسب، آلودگی از راه زخم با ترکهای طبیعی موجر در پوست بن تنه رخ می دهد. لایه زاینده زیر پوست تا ۱۴ روز پس از تشکیل، نسبت به عفونت حساس است.

تماس طولانی مدت طوقه و ریشه با آب راکد در زمینهای غرقاب (به ویژه در باغهایی که خاک آنها سنگین و زه دارند)، انباشتن خاک یا هر گونه مواد دیگر پیرامون طوقه درخت، کاشت درخت به طور عمیق به گونه ای که بخشی از تنه یا محل پیوند داخل خاک قرار گیرد و استفاده از پایه های حساس در برابر بیماری از عوامل مساعد کننده وقوع عفونت و تشدید بیماری هستند.

مبارزه با انگومک مركبات

با پیشگیری، بهسازی و تیمار درختان بیمار می توان انگومک مرکبات را کنترل کرد. در این راستا بیشتر فعالیت باغدار باید در جهت پیشگیری از پیدایش بیماری باشد.

الف) پیشگیری:

اقدامات زیر در جلوگیری از پیدایش انگومک مركبات مؤثرند. .. استفاده از پایه های مقاوم در برابر بیماری بهترین راه مبارزه با این بیماری است.
بررسیهای انجام شده در ایران به وسیله اكبرپور و بنی هاشمی (۱۳۷۷) مؤید آنند که شدت بیماری زایی گونه P. citrophthora نسبت به P . nicotianae بیشتر است. ریشه لیمو شیرین حساس ترین و ریشه نارنج سه برگچهای مقاوم ترین گونه (به عنوان پایه) هستند.

واکنش اندامهای هوایی گونه های مختلف مرکبات در برابر بیماری به ترتیب حساسیت عبارتند از: لیموشیرین، پرتقال، بالنگ، گریپ فروت، ليموترش، نارنگی، بکراوی، نارنج و نارنج سه برگچه ای». مطالعات انجام شده در خارج نشان میدهند که آلمو در برابر عفونت پوستی مقاومت زیادی دارد و در برابر عفونت ریشهای متحمل است. ۲. محل پیوند نهالها باید حداقل ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر از سطح خاک بلندتر باشد.

٣. از انباشتن خاک و کود در اطراف طوقه خودداری گردد.

۴. چنانچه زمین محل کاشت به مدت ۶ تا ۱۲ ماه به صورت آیش گذاشته شود، جمعیت گونه های phytophthora (و نماتود مركبات) به طور مؤثری کاهش می یابد؛ زیرا ریشه های مرکبات فاسد و تجزیه می شوند و سطح مایه قارچ کم میشود آفتاب دهی خاک با پلاستیک شفاف این عمل را تسریع می کند.

۵. مدیریت صحیح آبیاری، در اقلیم خشک ضروری است. در آبیاری غرقابی و ابیاری جویچهای مدیریت آبیاری بسیار مشکل است، زیرا خاكها معمولا در ابتدا خیلی خیس و در انتها خیلی خشک می شوند. آبیاری بهینه در باغهای مرکبات این نواحی به اندازه ای است که نیاز تبخير – تعرق ناحیه تأمین شود. آبیاری مطلوب موقعی است که ۶۰ تا ۹۰ سانتی متر از عمق خاک خیس شود و قبل از آبیاری بعدی، خشکی ۳۰ سانتی متر بالای خاک به ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلو پاسگال (kPa) برسد. خشکی به اسپورانژها و زئوسپورهای فیتو فتورا صدمه می زند و باعث ریشه زایی درخت می شود.

ب) بهسازی و تیمار درختان بیمار

1- لازم است ابتدا خاک دور طوقه درخت مبتلا را کنار زده، با تعبیه مرز و پشته خاکی مناسب از رسیدن آب به تنه درخت جلوگیری کرد. درختان بیمار باید جداگانه آبیاری شوند.

2- محل آلودگی و بافتهای پوست و چوب ریشه و طوقه درختان عفونی را که قهوهای شده اند، باید با یک چاقوی تیز، آن اندازه تراشید تا به نسج زنده و سالم درخت برسد، آن گاه با محلول دو درصد مخلوط بردو و یا قارچ کش مسی دیگری محلهای تراشیده شده را ضدعفونی کرد و پس از خشک شدن با چسب باغبانی پوشاند.

3- قارچکشهای سیستمیک متالاکسیل (ردومیل) و فوزتيل آلومینیم (آلیت) بر گونه های phytophthora مؤثرند و بیماریهای ناشی از آن قارچها را در باغ کنترل می کنند.